Las to nie tylko drzewa
Chris Evans
Appropriate Technology Asia - Nepal
Tłumaczenie: Paweł Osipowski, Marcin Gerwin

  
  Mówiąc o zalesianiu mamy zazwyczaj na myśli sadzenie drzew. Ogromnej ilości drzew. Jednak w rozumowaniu, że aby ocalić planetę powinniśmy sadzić drzewa, jest pewne zasadnicze nieporozumienie. Powinniśmy mówić raczej o sadzeniu lasów. Dopóki bowiem w miejscu, gdzie sadzimy drzewa, nie znajdą się również i inne elementy, które wchodzą w skład dojrzałego ekosystemu leśnego, dopóty "drzewa", które zasadziliśmy będą zawsze słabe, podatne na oddziaływanie niekorzystnych warunków atmosferycznych, choroby i susze. Być może dlatego w USA departament rolnictwa akceptuje w swoich szkółkach o powierzchni powyżej 100 ha śmiertelność sadzonek wysokości 85%?


Gildie i bioróżnorodość

Można to zilustrować poprzez ukazanie związku, jaki zachodzi w północnoamerykańskich lasach na wybrzeżu Pacyfiku, pomiędzy jodłą Douglasa (Pseudotsuga mansezii), grzybami mikoryzowymi a nornicą Red Tree Vole. Odkryto, że nornica transportuje zarodniki grzyba potrzebnego jodle do pobierania minerałów z gleby na terenie tamtejszych lasów. W miejscach, gdzie wycięto wszystkie drzewa, naturalne siedlisko nornicy zostało zniszczone i nornica wyginęła. Na skutek tego drastycznie obniżył się wskaźnik przetrwania drzew jodły. Te dwa elementy mogą przetrwać razem i czerpać korzyści z symbiozy zwanej w kręgach permakultury gildiami. Projektując tworzymy gildie lub raczej umieszczamy odpowiednie gatunki w taki sposób, by te mogły tworzyć je same. Powyższy przykład pokazuje jak ważna jest biologiczna różnorodność na naszych plantacjach.

Permakultura: zestaw technik i zasad do projektowania zrównoważonych siedlisk ludzi (ogrodów, domów, wiosek, miast, kultur). Słowo "permakultura" powstało z połączenia dwóch angielskich słów: permanent - trwałe oraz agriculture - rolnictwo. Permakultura została zapoczątkowana w latach 70-tych w Australii przez Billa Mollisona i Davida Holmgrena. Gildie: grupy roślin, które dobrze rosną w swoim sąsiedztwie, zapewniając sobie nawzajem korzyści (np. kukurydza, dynia i fasola - trzy siostry).

Życie w glebie

Dlatego też zajmujemy się nie tylko sadzeniem drzew, ale również dbamy o odtworzenie życia w glebie, które jest podstawą zdrowych ekosystemów, bez względu na to czy jest to las, mokradła czy preria. W jednym gramie niezniszczonej gleby może występować nawet 1000 milionów bakterii. To one są życiem, to one są budowniczymi tej gleby, a także wszystkiego co na niej rośnie. Bakterie zapewniają płodność naszej gleby. Korzenie roślin rosnących w zdrowej glebie tworzą związki z mikroorganizmami i dzięki nim dla roślin dostępne są składniki pokarmowe. W zamian mikroorganizmy otrzymują przede wszystkim węgiel. Do 80% węgla wykorzystywanego w procesach zachodzących pod ziemią. Węgiel, który jest "stracony" na rzecz roślin, nie jest jednak stracony przez system, którego roślina jest tylko częścią. Organizmy żyjące w glebie polepszają wzrost roślin mając wpływ na krążenie składników pokarmowych, na patogeny, na napowietrzanie gleby i zwiększając możliwości gleby w zatrzymywaniu wody. Przyjmując za priorytet troskę o glebę i o życie w niej, sprawiamy, że dbanie o rosnące na niej rośliny, staje się o wiele łatwiejszym zadaniem.


Sukcesja

Następna lekcja Natury, jaką mądrze byłoby wykorzystać to zasada sukcesji - odnawianie się dojrzałego ekosystemu po jego zniszczeniu. W lasach może do tego często dojść przy osunięciu się gleby na stoku lub wywróceniu się starzejących się drzew, przez co powstają w lesie polany. Działalność człowieka w tej kwestii jest powszechnie znana: wycinanie lasów dla drewna, pozyskiwanie nowych pastwisk itd.. W każdej z tych sytuacji, jeśli jest to tylko możliwe, Natura zacznie ponownie "kolonizować" ten teren, przy użyciu specjalnie do tego przystosowanych systemów biologicznych. Jeśli gleba jest słaba, a jej wilgotność mała, Natura użyje takich roślin, które przeżyją w tych warunkach. Te rośliny okrywowe nazywane są "pionierskimi". Po nich zaś pojawią się pionierskie krzewy i drzewa. Bardzo często są to rośliny motylkowe wiążące azot i potrafiące pozyskiwać inne substancje odżywcze z powietrza, kiedy brak ich w glebie. Głównym zadaniem tych roślin jest przygotowanie gleby do następnego etapu poprzez przykrycie gleby i ochronę jej przed erozją oraz zapoczątkowanie obiegu wody i składników mineralnych, tworząc w ten sposób niszę dla gatunków, które inaczej nie mogłyby tam przetrwać. Proces ten postępuje dalej i każdy kolejny etap prowadzi do następnego, bardziej urodzajnego, w którym co raz więcej gatunków może się rozwijać, aż dojrzałość ekosystemu (klimaks) znów zostaje osiągnięta. W trakcie tego procesu uwidacznia się złożona natura systemu, z wieloma piętrami roślin dających plony w płaszczyźnie pionowej, jak również w "konwencjonalnej" płaszczyźnie poziomej (tak jak dzieje się to w przypadku upraw monokulturowych).


Czynniki ograniczające

Procesy i warunki dla rozwoju ekosystemów zależą w znacznej mierze od kilku istotnych czynników, głównie w wierzchniej warstwie gleby. Są to: wilgotność, napowietrzenie, materia organiczna, temperatura, występowanie związków symbiotycznych (przyjaciele) itd.. W sytuacji gdy którykolwiek z tych czynników występuje w nadmiarze lub gdy jest go brak rozwój systemu zostaje zahamowany, nawet jeśli pozostałych czynników jest pod dostatkiem. Wszystkie systemy nawadniające świata nie pomogą w założeniu sadu, jeśli gleba nie jest żyzna i na odwrót.


Całkowity plon

Zioła lecznicze, przyprawy, bulwy i korzenie, włókna, rośliny dla pszczół, rośliny korzenne i dzicy mieszkańcy - wszystko to należy do plonu całkowitego. W leśnictwie często te "niedrzewne produkty leśne" ("Non-Timber Forest Products" - na szczęście nie są już nazywane mniej ważnymi produktami leśnymi ) są ignorowane, w szczególności, kiedy nie traktuje się lasu jako całego ekosystemu.


Konsekwencje w projektowaniu - naśladowanie przyrody

Tak więc zwykłe sadzenie drzew zmieniło się w tworzenie (lub raczej pozwalanie na powstanie) złożonych relacji, w oparciu o to, co dzieje się w naturalnym środowisku. Projektujemy naśladując przyrodę dlatego, że nie wymaga to dużych nakładów pracy (natura robi to korzystając jedynie ze światła słonecznego) i przynosi dobre rezultaty. Projekt powinien również zmniejszać wpływ czynników ograniczających tak, by osiągnąć optymalna produktywność.

Permakultura jest bezpośrednim zastosowaniem zasad ekologii (Natury) w projektowaniu zrównoważonych siedlisk ludzi.

W przypadku projektowania lasu, nasze projekty powinny uwzględniać jak najwięcej powyższych zasad. Oprócz tego mamy szereg różnych możliwości, przy których należy wziąć pod uwagę czynniki takie jak:

• cechy szczególne roślin,
• nisze zajmowane w czasie i przestrzeni: czy jest to roślina pionierska, cieniolubna, odporna na susze, łatwo przyjmująca się, światłolubna, odporna na mrozy itd.,
• wielkość rośliny nad i pod ziemią (rozmiary korony, długość korzeni itd.),
• gatunki towarzyszące: ptaki, owady, inne rośliny itd.,
• zastosowanie roślin dla potrzeb człowieka.

Mając na względzie te czynniki, wybieramy i sadzimy takie rośliny, które będą ze sobą "współpracowały", zaspokajając potrzeby ludzi i spełniając ekologiczne wymagania danego miejsca.

Rośliny, które tworzą kompletne systemy leśne:

Odległość przy sadzeniu	Ilość roślin na 1 ha	Gatunki roślin - klimat umiarkowany, ciepły	Czas do pierwszych zbiorów
10-12 metrów	65 - 100	Orzech włoski, kasztan jadalny (Castanea sativa), Diploknema butvracea Roxb (butter nut tree, chiuri), karob (Ceratonia siliqua, chleb swiętojański) Rośliny wielofunkcyjne: dąb, jesion, iglicznia pospolita	6-12 lat
5-6 metrów	225 - 300	Owocowe: jabłoń, grusza, morela, czereśnia, śliwa, brzoskwina, persymona, śliwa damaszka Rośliny wielofunkcyjne: iglicznia pospolita, robinia akacjowa, miotla (Melia azedarach)	3-5 lat
2,5-3 metrów	800 - 1200	Jabłoń karłowata, leszczyna, etc. Rośliny wielofunkcyjne: rokitnik zwyczajny, morwa, Chamaecytisus palmensis (tagasaste, tree lucerne), olcha, wierzba, bez czarny	5-10 lat
1-1,5 metra	3400-8400	Czarna pożeczka, agrest, etc. Rośliny wielofunkcyjne: karagana syberyjska, Chamaecytisus palmensis (tagasaste, tree lucerne)	6 miesięcy - 3 lata
0,5-0,75 metra	13000 - 30000	Malina Rośliny wielofunkcyjne: aksamitka (Tagetes spp.)	6-12 miesięcy

Następnie możemy posadzić rośliny spełniające dodatkowe funkcje na naszej plantacji, na przykład:

Zastosowanie	Gatunki roślin - klimat umiarkowany, ciepły
Rośliny okrywowe	Koniczyna, żywokost, lucerna (alfalfa), łubin, bylica (Artemisia spp.), aksamitka, mięta, czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum)
Rośliny pnące	Kiwi, winogrona
Cierniste żywopłoty	Rokitnik zwyczajny, robinia akacjowa, berberys "mel", Zanthoxylum armatum (Timur), głóg, kolcolist zachodni (Ulex europaeus)

Zwykła metoda sadzenia upraw monokulturowych w rozstawie 2,5 m nie daje możliwości pracy z bioróżnorodnością, sukcesją i wykorzystania pięter roślinności występujących w naturalnych ekosystemach. Tak samo posadzenie w takiej rozstawie drzew, które występują w dojrzałych ekosystemach, będzie marnotrawstwem, albowiem i tak będą potrzebowały przerzedzenia. Powyższe przykłady w tabelach pozwalają na wykorzystanie biologicznej różnorodności, sukcesji i piętrowości. Pozwalają na szybkie przykrycie gleby, jak również na szybkie plony. To ostatnie jest ważne na przykład kiedy farmer zaprzestaje wypasu zwierząt, aby chronić sadzonki, a już po 3-6 miesiącach może zbierać paszę dla zwierząt z rozwijającego się najniższego piętra. Oczywiście nie musimy obawiać się posadzenia zbyt dużej ilości roślin. Badania pokazują, że Glircidia sepium może osiągnąć gęstość do czterdziestu tysięcy drzew na hektar (50 cm pomiędzy roślinami) dopóki produkcja biomasy nie zmniejszy się.


Sadzenie w praktyce

Eksperymenty w Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej i Nepalu pokazały potrzebę budowania systemu, a nie tylko sadzenia drzew. Na plantacjach, w których do dołków w pobliżu korzeni sadzonek wsypano parę garści leśnej gleby (szczególnie wziętej spod dorosłego drzewa tego samego gatunku), przetrwanie drzew było o 50% lepsze niż tam, gdzie nie zrobiono takiego zabiegu.


Opcje

Powyższe przykłady mają na celu jedynie pokazanie zasad. Są niezliczone sposoby zaadaptowania projektu na potrzeby danego miejsca i do potrzeb użytkowników. Kiedy miejsce jest bardzo niesprzyjające lub gdy brakuje odpowiednich sadzonek, czasu lub siły roboczej, nie trzeba sadzić całego systemu na raz. Można zacząć od roślin pionierskich, takich jak bylica, sesbania, crotolaria, cassia itp., a w następnym roku, po ścięciu ich i wykorzystaniu jako ściółki, dodać następne rośliny. Na koniec można posadzić najcenniejsze, długowieczne gatunki dojrzałych ekosystemów (które oczywiście wcześniej hodowaliśmy w naszej szkółce). Wszelkie drzewa posadzone jako sadzonki będą korzystały z sąsiedztwa roślin pomocniczych - roślin pionierskich, zielonego nawozu lub roślin motylkowych. My używaliśmy sesbanii, crotolarii i cassii - rosną one szybko i są samosiewne, dzięki temu zapewniają ochronę przed wiatrem (lub posadzone łukiem otwartym ku słońcu tworzą pułapkę słoneczną, w miejscach, gdzie potrzeba więcej słońca), jak również wiążą azot i uaktywniają procesy życiowe w glebie. Projekty mogą różnić się pod względem tego, czy produkty występują w płaszczyźnie pionowej czy też w poziomej. Na przykład owoce mogą występować na wszystkich piętrach roślinności lub tylko w środkowej partii koron drzew. Możemy wykorzystać zasadę sukcesji usuwając gałęzie w najniższym piętrze, tworząc tam wolną przestrzeń, a tym samym miejsce dla większej liczby roślin w tej strefie.


Systemy agroleśne (agroforestry)

Rozwiązania te można również zastosować w systemach agroleśnych, w których linie drzew sadzi się na niskich wałach biegnących wzdłuż poziomic na polach (np.: LEISA - low external input sustainable agriculture, SALT - sloping agricultural land technology). Rośliny w projekcie będą wówczas skupione w liniach, a przestrzeń pomiędzy liniami drzew można wykorzystać do uprawy roślin jednorocznych.


Złożone, a nie skomplikowane

Jeśli myślisz, że wszystko to robi się skomplikowane, spróbuj uwzględnić wszystkie te wymiary (poziomy, pionowy, czas i wzajemne relacje) na raz! To właśnie tradycyjny sposób uprawy leśnych ogrodów, którego Cavite (Filipiny), Chagga (Tanzania) i Zachodnie Ghaty (Goa, Indie) są żywymi przykładami. W zachodnim Nepalu, znajdujące się na skraju wyginięcia plemię Raute (co znaczy "Władcy dżungli") poszło jeszcze dalej - członkowie tego plemienia po prostu wędrują przez naturalny las zbierając to, czego im potrzeba, nie wracając w to samo miejsce nawet przez dziewięć lat. Nie muszą nawet czegokolwiek sadzić! Pozostawia to jeszcze jedną opcję - wystarczy jedynie chronić las i pozwolić naturze, aby robiła resztę. Niemniej jednak powyższe zasady projektowania umożliwiają nam tworzenie bardzo produktywnych systemów na potrzeby ludzi i dzięki temu zmniejszenie nacisku na zniszczone tereny leśne, pozwalając im istnieć dla ich wartości samej w sobie i dla zdrowia planety.


Sposób uczenia

Nie wszystkie zasady i rozwiązania w projektowaniu ogrodów i upraw agroleśnych można pokazać ucząc w dwóch wymiarach. Sposobem, który sprawia sporo radości, jest wykorzystanie kupy ziemi i patyków różnej długości i grubości - od wysokich i grubych (drzew dojrzałego ekosystemu), aż do krótkich kawałków słomy (roślin okrywowych). Uczniowie mogą kształtować krajobraz stosownie do konkretnej lokalizacji.