Mówiąc o zalesianiu mamy
zazwyczaj na myśli sadzenie drzew. Ogromnej ilości drzew.
Jednak w rozumowaniu, że aby ocalić planetę powinniśmy
sadzić drzewa, jest pewne zasadnicze nieporozumienie.
Powinniśmy mówić raczej o sadzeniu lasów. Dopóki bowiem
w miejscu, gdzie sadzimy drzewa, nie znajdą się również
i inne elementy, które wchodzą w skład dojrzałego ekosystemu
leśnego, dopóty "drzewa", które zasadziliśmy
będą zawsze słabe, podatne na oddziaływanie niekorzystnych
warunków atmosferycznych, choroby i susze. Być może
dlatego w USA departament rolnictwa akceptuje w swoich
szkółkach o powierzchni powyżej 100 ha śmiertelność
sadzonek wysokości 85%?
Gildie i bioróżnorodość
Można to zilustrować poprzez ukazanie związku, jaki
zachodzi w północnoamerykańskich lasach na wybrzeżu
Pacyfiku, pomiędzy jodłą Douglasa ( Pseudotsuga mansezii),
grzybami mikoryzowymi a nornicą Red Tree Vole.
Odkryto, że nornica transportuje zarodniki grzyba potrzebnego
jodle do pobierania minerałów z gleby na terenie tamtejszych
lasów. W miejscach, gdzie wycięto wszystkie drzewa,
naturalne siedlisko nornicy zostało zniszczone i nornica
wyginęła. Na skutek tego drastycznie obniżył się wskaźnik
przetrwania drzew jodły. Te dwa elementy mogą przetrwać
razem i czerpać korzyści z symbiozy zwanej w kręgach
permakultury gildiami. Projektując tworzymy gildie lub
raczej umieszczamy odpowiednie gatunki w taki sposób,
by te mogły tworzyć je same. Powyższy przykład pokazuje
jak ważna jest biologiczna różnorodność na naszych plantacjach.
Permakultura: zestaw technik
i zasad do projektowania zrównoważonych siedlisk
ludzi (ogrodów, domów, wiosek, miast, kultur).
Słowo "permakultura" powstało z połączenia dwóch
angielskich słów: permanent - trwałe
oraz agriculture - rolnictwo. Permakultura
została zapoczątkowana w latach 70-tych w Australii
przez Billa Mollisona i Davida Holmgrena.
Gildie: grupy roślin, które dobrze
rosną w swoim sąsiedztwie, zapewniając sobie nawzajem
korzyści (np. kukurydza, dynia i fasola - trzy
siostry). |
Życie w glebie
Dlatego też zajmujemy się nie tylko sadzeniem drzew,
ale również dbamy o odtworzenie życia w glebie, które
jest podstawą zdrowych ekosystemów, bez względu na
to czy jest to las, mokradła czy preria. W jednym
gramie niezniszczonej gleby może występować nawet
1000 milionów bakterii. To one są życiem, to one są
budowniczymi tej gleby, a także wszystkiego co na
niej rośnie. Bakterie zapewniają płodność naszej gleby.
Korzenie roślin rosnących w zdrowej glebie tworzą
związki z mikroorganizmami i dzięki nim dla roślin
dostępne są składniki pokarmowe. W zamian mikroorganizmy
otrzymują przede wszystkim węgiel. Do 80% węgla wykorzystywanego
w procesach zachodzących pod ziemią. Węgiel, który
jest "stracony" na rzecz roślin, nie jest
jednak stracony przez system, którego roślina jest
tylko częścią. Organizmy żyjące w glebie polepszają
wzrost roślin mając wpływ na krążenie składników pokarmowych,
na patogeny, na napowietrzanie gleby i zwiększając
możliwości gleby w zatrzymywaniu wody. Przyjmując
za priorytet troskę o glebę i o życie w niej, sprawiamy,
że dbanie o rosnące na niej rośliny, staje się o wiele
łatwiejszym zadaniem.
Sukcesja
Następna lekcja Natury, jaką mądrze byłoby wykorzystać
to zasada sukcesji - odnawianie się dojrzałego ekosystemu
po jego zniszczeniu. W lasach może do tego często
dojść przy osunięciu się gleby na stoku lub wywróceniu
się starzejących się drzew, przez co powstają w lesie
polany. Działalność człowieka w tej kwestii jest powszechnie
znana: wycinanie lasów dla drewna, pozyskiwanie nowych
pastwisk itd.. W każdej z tych sytuacji, jeśli jest
to tylko możliwe, Natura zacznie ponownie "kolonizować"
ten teren, przy użyciu specjalnie do tego przystosowanych
systemów biologicznych. Jeśli gleba jest słaba, a
jej wilgotność mała, Natura użyje takich roślin, które
przeżyją w tych warunkach. Te rośliny okrywowe nazywane
są "pionierskimi". Po nich zaś pojawią się
pionierskie krzewy i drzewa. Bardzo często są to rośliny
motylkowe wiążące azot i potrafiące pozyskiwać inne
substancje odżywcze z powietrza, kiedy brak ich w
glebie. Głównym zadaniem tych roślin jest przygotowanie
gleby do następnego etapu poprzez przykrycie gleby
i ochronę jej przed erozją oraz zapoczątkowanie obiegu
wody i składników mineralnych, tworząc w ten sposób
niszę dla gatunków, które inaczej nie mogłyby tam
przetrwać. Proces ten postępuje dalej i każdy kolejny
etap prowadzi do następnego, bardziej urodzajnego,
w którym co raz więcej gatunków może się rozwijać,
aż dojrzałość ekosystemu (klimaks) znów zostaje osiągnięta.
W trakcie tego procesu uwidacznia się złożona natura
systemu, z wieloma piętrami roślin dających plony
w płaszczyźnie pionowej, jak również w "konwencjonalnej"
płaszczyźnie poziomej (tak jak dzieje się to w przypadku
upraw monokulturowych).
Czynniki ograniczające
Procesy i warunki dla rozwoju ekosystemów zależą
w znacznej mierze od kilku istotnych czynników, głównie
w wierzchniej warstwie gleby. Są to: wilgotność, napowietrzenie,
materia organiczna, temperatura, występowanie związków
symbiotycznych (przyjaciele) itd.. W sytuacji gdy
którykolwiek z tych czynników występuje w nadmiarze
lub gdy jest go brak rozwój systemu zostaje zahamowany,
nawet jeśli pozostałych czynników jest pod dostatkiem.
Wszystkie systemy nawadniające świata nie pomogą w
założeniu sadu, jeśli gleba nie jest żyzna i na odwrót.
Całkowity plon
Zioła lecznicze, przyprawy, bulwy i korzenie, włókna,
rośliny dla pszczół, rośliny korzenne i dzicy mieszkańcy
- wszystko to należy do plonu całkowitego. W leśnictwie
często te "niedrzewne produkty leśne" ("Non-Timber
Forest Products" - na szczęście nie są już nazywane
mniej ważnymi produktami leśnymi ) są ignorowane,
w szczególności, kiedy nie traktuje się lasu jako
całego ekosystemu.
Konsekwencje w projektowaniu - naśladowanie
przyrody
Tak więc zwykłe sadzenie drzew zmieniło się w tworzenie
(lub raczej pozwalanie na powstanie) złożonych relacji,
w oparciu o to, co dzieje się w naturalnym środowisku.
Projektujemy naśladując przyrodę dlatego, że nie wymaga
to dużych nakładów pracy (natura robi to korzystając
jedynie ze światła słonecznego) i przynosi dobre rezultaty.
Projekt powinien również zmniejszać wpływ czynników
ograniczających tak, by osiągnąć optymalna produktywność.
Permakultura jest bezpośrednim zastosowaniem zasad
ekologii (Natury) w projektowaniu zrównoważonych siedlisk
ludzi.
W przypadku projektowania lasu, nasze projekty powinny
uwzględniać jak najwięcej powyższych zasad. Oprócz
tego mamy szereg różnych możliwości, przy których
należy wziąć pod uwagę czynniki takie jak:
• cechy szczególne roślin,
• nisze zajmowane w czasie i przestrzeni: czy
jest to roślina pionierska, cieniolubna, odporna na
susze, łatwo przyjmująca się, światłolubna, odporna
na mrozy itd.,
• wielkość rośliny nad i pod ziemią (rozmiary
korony, długość korzeni itd.),
• gatunki towarzyszące: ptaki, owady, inne rośliny
itd.,
• zastosowanie roślin dla potrzeb człowieka.
Mając na względzie te czynniki, wybieramy i sadzimy
takie rośliny, które będą ze sobą "współpracowały",
zaspokajając potrzeby ludzi i spełniając ekologiczne
wymagania danego miejsca.
Rośliny, które tworzą kompletne systemy leśne:
Odległość
przy sadzeniu |
Ilość
roślin na 1 ha |
Gatunki
roślin - klimat umiarkowany, ciepły |
Czas
do pierwszych zbiorów |
10-12 metrów
|
65 - 100 |
Orzech włoski, kasztan jadalny (Castanea
sativa), Diploknema butvracea Roxb (butter
nut tree, chiuri), karob (Ceratonia
siliqua, chleb swiętojański)
Rośliny wielofunkcyjne:
dąb, jesion, iglicznia pospolita |
6-12 lat |
5-6 metrów |
225 - 300 |
Owocowe: jabłoń, grusza, morela,
czereśnia, śliwa, brzoskwina, persymona, śliwa
damaszka
Rośliny wielofunkcyjne: iglicznia pospolita, robinia
akacjowa, miotla (Melia azedarach)
|
3-5 lat |
2,5-3 metrów
|
800 - 1200 |
Jabłoń karłowata, leszczyna,
etc.
Rośliny wielofunkcyjne: rokitnik zwyczajny,
morwa, Chamaecytisus palmensis (tagasaste,
tree lucerne), olcha, wierzba, bez czarny |
5-10 lat |
1-1,5 metra |
3400-8400 |
Czarna pożeczka, agrest, etc.
Rośliny wielofunkcyjne: karagana syberyjska,
Chamaecytisus palmensis (tagasaste,
tree lucerne) |
6 miesięcy - 3 lata |
0,5-0,75 metra |
13000 - 30000 |
Malina Rośliny wielofunkcyjne: aksamitka
(Tagetes spp.) |
6-12 miesięcy |
Następnie możemy posadzić rośliny spełniające dodatkowe
funkcje na naszej plantacji, na przykład:
Zastosowanie |
Gatunki
roślin - klimat umiarkowany, ciepły |
Rośliny okrywowe |
Koniczyna, żywokost, lucerna (alfalfa), łubin,
bylica (Artemisia spp.), aksamitka, mięta,
czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) |
Rośliny pnące |
Kiwi, winogrona
|
Cierniste
żywopłoty |
Rokitnik zwyczajny, robinia
akacjowa, berberys "mel", Zanthoxylum
armatum (Timur), głóg, kolcolist zachodni
(Ulex europaeus)
|
Zwykła metoda sadzenia upraw monokulturowych w rozstawie
2,5 m nie daje możliwości pracy z bioróżnorodnością,
sukcesją i wykorzystania pięter roślinności występujących
w naturalnych ekosystemach. Tak samo posadzenie w takiej
rozstawie drzew, które występują w dojrzałych ekosystemach,
będzie marnotrawstwem, albowiem i tak będą potrzebowały
przerzedzenia. Powyższe przykłady w tabelach pozwalają
na wykorzystanie biologicznej różnorodności, sukcesji
i piętrowości. Pozwalają na szybkie przykrycie gleby,
jak również na szybkie plony. To ostatnie jest ważne
na przykład kiedy farmer zaprzestaje wypasu zwierząt,
aby chronić sadzonki, a już po 3-6 miesiącach może zbierać
paszę dla zwierząt z rozwijającego się najniższego piętra.
Oczywiście nie musimy obawiać się posadzenia zbyt dużej
ilości roślin. Badania pokazują, że Glircidia sepium
może osiągnąć gęstość do czterdziestu tysięcy drzew
na hektar (50 cm pomiędzy roślinami) dopóki produkcja
biomasy nie zmniejszy się.
Sadzenie w praktyce
Eksperymenty w Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej
i Nepalu pokazały potrzebę budowania systemu, a nie
tylko sadzenia drzew. Na plantacjach, w których do dołków
w pobliżu korzeni sadzonek wsypano parę garści leśnej
gleby (szczególnie wziętej spod dorosłego drzewa tego
samego gatunku), przetrwanie drzew było o 50% lepsze
niż tam, gdzie nie zrobiono takiego zabiegu.
Opcje
Powyższe przykłady mają na celu jedynie pokazanie zasad.
Są niezliczone sposoby zaadaptowania projektu na potrzeby
danego miejsca i do potrzeb użytkowników. Kiedy miejsce
jest bardzo niesprzyjające lub gdy brakuje odpowiednich
sadzonek, czasu lub siły roboczej, nie trzeba sadzić
całego systemu na raz. Można zacząć od roślin pionierskich,
takich jak bylica, sesbania, crotolaria, cassia itp.,
a w następnym roku, po ścięciu ich i wykorzystaniu jako
ściółki, dodać następne rośliny. Na koniec można posadzić
najcenniejsze, długowieczne gatunki dojrzałych ekosystemów
(które oczywiście wcześniej hodowaliśmy w naszej szkółce).
Wszelkie drzewa posadzone jako sadzonki będą korzystały
z sąsiedztwa roślin pomocniczych - roślin pionierskich,
zielonego nawozu lub roślin motylkowych. My używaliśmy
sesbanii, crotolarii i cassii - rosną one szybko i są
samosiewne, dzięki temu zapewniają ochronę przed wiatrem
(lub posadzone łukiem otwartym ku słońcu tworzą pułapkę
słoneczną, w miejscach, gdzie potrzeba więcej słońca),
jak również wiążą azot i uaktywniają procesy życiowe
w glebie. Projekty mogą różnić się pod względem tego,
czy produkty występują w płaszczyźnie pionowej czy też
w poziomej. Na przykład owoce mogą występować na wszystkich
piętrach roślinności lub tylko w środkowej partii koron
drzew. Możemy wykorzystać zasadę sukcesji usuwając gałęzie
w najniższym piętrze, tworząc tam wolną przestrzeń,
a tym samym miejsce dla większej liczby roślin w tej
strefie.
Systemy agroleśne (agroforestry)
Rozwiązania te można również zastosować w systemach
agroleśnych, w których linie drzew sadzi się na niskich
wałach biegnących wzdłuż poziomic na polach (np.: LEISA
- low external input sustainable agriculture,
SALT - sloping agricultural land technology).
Rośliny w projekcie będą wówczas skupione w liniach,
a przestrzeń pomiędzy liniami drzew można wykorzystać
do uprawy roślin jednorocznych.
Złożone, a nie skomplikowane
Jeśli myślisz, że wszystko to robi się skomplikowane,
spróbuj uwzględnić wszystkie te wymiary (poziomy, pionowy,
czas i wzajemne relacje) na raz! To właśnie tradycyjny
sposób uprawy leśnych ogrodów, którego Cavite (Filipiny),
Chagga (Tanzania) i Zachodnie Ghaty (Goa, Indie) są
żywymi przykładami. W zachodnim Nepalu, znajdujące się
na skraju wyginięcia plemię Raute (co znaczy "Władcy
dżungli") poszło jeszcze dalej - członkowie tego plemienia
po prostu wędrują przez naturalny las zbierając to,
czego im potrzeba, nie wracając w to samo miejsce nawet
przez dziewięć lat. Nie muszą nawet czegokolwiek sadzić!
Pozostawia to jeszcze jedną opcję - wystarczy jedynie
chronić las i pozwolić naturze, aby robiła resztę. Niemniej
jednak powyższe zasady projektowania umożliwiają nam
tworzenie bardzo produktywnych systemów na potrzeby
ludzi i dzięki temu zmniejszenie nacisku na zniszczone
tereny leśne, pozwalając im istnieć dla ich wartości
samej w sobie i dla zdrowia planety.
Sposób uczenia
Nie wszystkie zasady i rozwiązania w projektowaniu ogrodów
i upraw agroleśnych można pokazać ucząc w dwóch wymiarach.
Sposobem, który sprawia sporo radości, jest wykorzystanie
kupy ziemi i patyków różnej długości i grubości - od
wysokich i grubych (drzew dojrzałego ekosystemu), aż
do krótkich kawałków słomy (roślin okrywowych). Uczniowie
mogą kształtować krajobraz stosownie do konkretnej lokalizacji.
Bibliografia:
- Hart R., Forest Gardening, Green Books 1991
- Perry D.A., Amaranthus M.P., The Use of Mycorrhizal Fungi and Associated
Organisms in Forest Restoration. Restoring the Earth
Źródło:
Not
Seeing the Forest for the Trees - Agroforestry.net
Copyright © 1998 by Chris Evans
Country Representative
Appropriate Technology Asia
P.O. Box 8975 EPC 849
Kathmandu
Tel: +977 1 5549774
|